Translation – Palia Pandit
१९६०त सैमाच्या गोपांत आशिल्लें गोंय आनी गोंयकार आपल्यो मूळ गरजो भागोवपाक सैमाचेरुच अवलंबून आसताले. सैमाच्या पाठांतल्यान जोडिल्ली बुदवंतकाय घरकाम, जिणेशैली, अन्न उत्पादन आनी उपभोग हांतूत स्पश्ट दिसताली. हालींच्या जिणेशैली कडेन तुळा केल्यार पयलींची शैली कश्टी दिसत, पूण सैमीक बदलाचो आवांठ आनी ताचे पासत जाल्ली नाशाडी पळयल्यार आदींची सरळ जगपाची शैलींत एक तरेची अंतदृश्टी पळोवपाक मेळटा.
चोंपडेंतल्या पानाचे देगेक दुकळ, साथ, आनी हुंवार हाचेर बरयल्ल्यो टिपण्यो दीसपट्टो वेव्हार चलोवपाक उपेगी पडटालो. मरण आनी दळडीर सारक्यो घडणुको विशेश वर्गांत लेगीत निरंतर आसताल्यो. भाताचें पीक एक वा दोन काळ बरें आयलें ना जाल्यार आकांत येतालो. दूद दिवपी गोरूं मेल्यार दूद मेळनाशिल्लें. झाडांची खास जतनाय घेवची पडटाली; न्हंयो आनी तळयो उसपुच्यो पडटाल्यो; बांद वर्सानवर्स घट करचे पडटाले. आपूण रावता तो जागो निवळ दवरूंक नेमान नडणी करची पडटाली.
वर्साचे काळाप्रमाण घराची उपयोगीताय बदलताली. मे म्हयन्यांत घर आप-सांबाळ आनी अन्न उत्पादन करपांत गुल्ल आसतालें. घर मदेरार करप वा घराचें पाखें शिंवपाचें काम आसतालें; वांशे – कामी गरजेप्रमाण बदलताले; नळ्यांचेर सुकिल्लो शेळो निवळ करताले; पावसाचें उदक चड गळपाची शक्यताय आशिल्ले सुवातेर मल्लां चडयताले. पिसोळ्यांनी भरिल्ल्या गुदांवांत आशिल्ले कोण्याच्या कडव्यांतले साक उक्ते करून तातूंतलें भात कोम काडपाक तयार दवरताले. एका मोट्या तांब्याच्या आयदनांत भात फुगत घालताले. शेतां कसून, तातूंत माती आनी सारें बरें कालोवन, मेरो घट करुन दवरतालेे.
समाजांत आपलेंपण रुजोंवक शेतकामा संबंदीत परंपरीक म्हणी-ओपारींची खाशेली भुमिका आसा : “आमी तूमी एकां, शितान केल्ली लोकां”. शेताच्या भुंयरचणूकेंत लेगीत हें परस्परावलंबन स्पश्ट दिसता. शेतां उक्त्या मळार रोयताले, जंय हेर झाडांक वा तणाक मूळ धरूंक फाव नासलें हाची जतनाय घेताले. शेतांत उदक घोळयत दवरचें पडटालें. भाताच्या कुणग्यानी उदक जरीय सांचिल्ले आसलें तरीय थंय वारें घोळत दवरप गरजेचें आसता. घोळटे उदकांतल्यान भाताच्या मुळांक प्राणवाय मेळटालो, आनी हें उदक एका कुणगेंतल्यान दुसरे कुणगेंत सहज सोडटाले, तें शेत मागीर कोणाचेय आसूं. अशे तरेन मेरांमदीं आशिल्ली भेग वा बांदाक लागून शिंपण्याचें काम जातालें. कांय कडेन हें काम नुस्त्याची पिलावळ घालून करताले.
Art – Savia Viegas
कोम काडिल्लें भात एका बांदीत शिंपडावन, तांची धड रोंपां जातकच, तीं शेतभर एका हारीन लायतालीं. शेतकाम हें भोव कश्टाचें तशेंच संघटीत कार्य. म्हजी माय शेतांत हेर बायलां वांगडा पावलभर खोल उदकांत दोन आदेस, म्हणजे दिसाक स वरां रोंप लायताली. दिसभर वत-पावस आंगार घेत काम करुन घरा परतताली. ह्या बायलांचे पंगडा वांगडा काणेर, म्हायणोळ सारकीं जिवाणी बी उदकांत भोंवतालीं. दिसवड्याचो हिशोब माय सतर्कतायेन दवरताली.
शेतांत एकामेका वांगडा काम करप हें नेमिल्लें आसतालें. कामेरीं, मानाय तशेंच मुंडकार रोंप लावपाक आनी लुंवपाक येताले. भात मळपाक आनी बैल चलोवपाक एक-दोन मानाय आसताले. ऑक्टोबर म्हयन्यांत भात लुंवपाक कळाव जावचो न्हय म्हूण अदमासान मानायांची एक वळेरी करतालीं. भात लुंवप, हाता-पांयान आनी बैल चलोवन तें मळप, वारेेें करप, हें सगळें काम तांकां आसतालें. ह्या कामाक खूब वेळ लागिल्ल्यान कामगारांक पेज, दनपारचें जेवण आनी सांजेची च्या अशी उपहाराची सोय करची पडटाली.
भाताची लुंवणी मनोवपाक तांदळाचें आटवल करून ताचे मोटे-मोटे कुडके कामगरांक वांट्टाले. आटवल करपाक तांदूळ, दाळ, गोड, सोय, हळदीची पानां, आनी वेलची अशें साहित्य लागतालें. उदकांत फुगयल्ले तांदूळ आनी दाळ हेर साहित्या वांगडा एकठांय करून तें दाट जायसर चुलीर शिजयतात. तें एका पाटार ओतून, एक सारकें पसरावन, ताचेर चीर मारून, ताचे कुडके करून वांट्टाले. ह्या पुराय कार्यावळीक सणाची सर आशिल्ल्यान खावपाचे प्रमाणाचेर नेम नासतालो. घरभर बोवाळ आसतालो. घरांतल्यो कुडी रित्यो करून, तांतूत भात सुकोवंक दवरतालीं. ह्या कुडीनी वारें घोळोवप तशेंच भाताचेर चलून तें परतप आसतालें. ह्या चाड्ड्याची जापसालदारकी म्हजी आनी म्हज्या भयणीची आसताली. कामगारांक पगार दूडुवांनी आनी सामानाचे रुपान मेळटालो. कामगाराचो होच पंगड भातयण घरा हाडून ताची मुडी करतालो. हें तण दूद दिवपी गोरवांची खावड. ह्या वेळार तांदुळ आनी नाल्लाचो रोस घालून केल्लें गोडशें वांट्टात.
जेन्ना अस्तंती आशियांत भारतीय कामगारांची गरज वाडली तेन्ना पिळग्यान-पिळगीच्या ह्या पद्दतीक वेंर गेली. मध्यमवयीन दिसवडो करपी, निर्वाही शेतकार, आनी खारवी पासपोर्ट काडून घरकाम, बांदकाम, आनी हेर कामा खातीर भायर वचपाक लागले. तरुण पिळगी कौशल्य उदरगत आनी आयोजन करून अरब जगा वटेन पावल मारपाक लागली. भाताचेर आशिल्लें अवलंबन थळावे लोकां खातीर बदलपाक लागलें. ही पोकळी पयसुल्ल्या कामगारांनी भरून काडली. क्रिस्तांव, गावडे, आनी हिंदू कामगारांचे पंगड शेत रोवंक आनी लुंवक येवपाक लागले. हे कामगार घरांतूच रावताले. एका व्हड कुडींत १५-२० स्थलांतरीत कामगार न्हिदताले, रांदताले; न्हावपा-धुवपाक तात्पुरती न्हाणी आनी संडास उबे करताले. आदेसभर काम करून रांदपा-धुवपाक घरा आयिल्ले कामगारांच्यो गजाली आयकुंक म्हाका आवडटालें. तांची बारीकसाणीची नदर, तांचो आवाज, तांच्या काणयानी म्हाका लेखिका म्हूण आकार दिला, अशें हांव मानतां.
Art – Savia Viegas
१९६७-६८ वर्साच्या दुकाळा वेळार साश्टीचो तलाठी शेतकारांच्या घराघरांनी वचून भात सरकाराच्या सुवादीन करपाची मागणी घेवन भोंवतालो. जाणटेल्यांचे आयकून मायन आमचें भात उत्पादनाचें प्रमाण कमीच सांगलें. एका उर्बेवंत कामगारान तत्पर चडशें भात साकांनी भरून माळयेर व्हरुन दवरलें. कांय काळ आमगेर रावतल्या ह्या कामगारान आपलीय तांदळा पोती वयर व्हरुन दवरली. हुंदीर येत म्हुण सांपळे मांडून दवरले. एका सप्तका उपरांत वयल्यान येवपी हुयेली आयकून आमकां जाग आयली. भुतावळीचे दुबावान पळयल्यार सांपळ्यात सांपडिल्लो एक काटांदर!
१९६०चे दसक सोंपता-सोंपता पोलसन बटराचो निमणो डबो उक्तो करतना मायच्या दोळ्यांत दुकां आसलीं. हें रूचीक बटर मेळपाचें बंद जाल्लें आनी अमूल बटर गांवांत मेळनाशिल्ल्यान एक वेगळे तरेचो दुकळ निर्माण जाल्लो. कांय काळा खातीर वैदाकडल्यान चीनी मातयेच्या बरण्यानी मेळपी घरावें तूप-लोणी मापान विकत घेवपाक लागलीं; हो वैद झाडापाल्याच्या वखदां वांगडा असले दुदाचे जिनस विकतालो. ह्या अळणी तूपाची रुच पोलसन बटरापरस सामकीच वेगळी आसली. ताचे सुवातेर म्होंव वा गोडाची काकय सकाळ-सांज च्या वेळार वापरतालीं. साश्टींत व्हड प्रमाणांत गोरवांचो उद्देग करपी नासले, आनी ल्हान शेतकार एक-दोन दुदा-गायो दवरताले. भाटकार राखणे दवरुन गोरवां चरयताले. घरांत जाय तितलें दूद कडेक काडून, उरिल्लें दूद विकून मेळटा ते पयशांनी तांचो पगार थरतालो. तांदुळ भरपूर आशिल्ल्यान राखण्याक घरांतूच जेवण मेळटालें. बरे पयलीं सांतान म्हणून एक गावडो/कुणबी राखणो रावतालो म्हाका उगडास जाता. सांपळ्यात सांपडिल्ले हुंदीर तो खातालो. साबुद्द वचसर तो हुंदराक बडयतालो. उपरांत एका खुंट्याक लावन ताका उज्यार भाजतालो. मीठ, तेल, आनी मिरसांगे पूड बी लावन ताचेर ताव मारतालो.
ताचे जाग्यार आंध्राच्यान गंगाराम नांवाचो राखणो आयलो. तो तेलगु उलोवपी, पूण ताका तूटक हिंदी उलोवंक कळटाली. मायक साश्टी कोंकणी, पुर्तूगेज, आनी स्वरविकृत इंग्लीश कळिल्ल्यान अणकाराचो गोंदळ जातालो. हातवारे करून उलोवप हो आमचो नवो खेळ जाल्लो, आनी आमी तो गंभीरतायेन खेळटालीं. एक दीस आमचे शीत-कडयेक विटील्लो गंगाराम मायक आपल्याक तांती खावपाक जाय म्हूण सांगपाचो यत्न करतालो. हाताचो पोसो तोंडार धरून, कोंबडेची नकल करीत, वेगवेगळे हातवारे करतालो.
“कोंबडी- कोंबडी- मुर्गी- मुर्गी मा!” अशें तो सावळ्या रंगाचो गंगाराम म्हणटालो.
कांय कळना जावन मायन तकली हालयली. उपरांत “माय, तुका कशें कळुना” म्हजे भयणीन आनी हांवेन वांगडाच विचारलें. “म्हाका समजल्लें,” मायन म्हणलें, “पूण हांव आमच्या कोंबडेंची तांतयां चड दीत त्या गंगारामाक !” खाशेल्या सुवाळ्यांक जेवणांत मांसा खातीर दुकरांक मारताले तशें आमी आमच्या कुकडांक मारलीं ना. तांतयां पुशटीक आसतात. एका सप्तकांत काल्द आनी विशेश मांसाहारी जिनसा खातीर एक किलो गायचें मांस आनी एक किलो हाडां पावतालीं. हें नायट्रोजन सोडून खरें प्रथीन मेळटालें नुस्त्यांतल्यान. कडयेंत तशेंच तळिल्ले पदार्थांत नुस्तें मुखेल साहित्य आसतालें. उटंगराचे पावसांत जागे जावन मादी सोदुंक रडटले बेबे ‘जंपींग चिकन’ म्हूण जेवणांत पावतालें. हालींसराक बेब्यांचे शिकारेचेर बंदी आसा पूण ताटांत प्रथीन हाडचे खातीर हें करप थरावीक आसतालें. अणभवी शिकारी मोंव जमनीक सुळे तोंपून कांसव धरताले आनी अशेतरेन पावसाळ्यांत जेवणाक रूच हाडटाले.
खूब तेंप खावड घालून वाडयल्ल्या दुकराक फेस्त, मुदी, बाप्तिज्म वा काजार सारकेल्या खाशेल्या सुवाळ्यांक जेवणा खातीर कापताले. मेजार एका परस एक रुचीक जिनस आसताले. तरेतरेचे पेय, मांसाहारी पदार्थ, गोडशीं — कितेंच कमी नासतालें. सप्तकांत एकदां कसाइ व्हडलें जनावर टिंट्यार हाडटालो. अशेतरेन केन्नाय एक किलोभर गायचे मांस घरांत पावतालें आनी गरजेपुरतें नायट्रोजन जेवणांत मेळटालें.
पोरसांतले बदकांक आनी कुकडांक नांवां आसतालीं. पोरसूं नितळ दवरप आनी तांतयां दिवप हें तांचे दोन म्हत्वाचे उपेग आसले. कदीम काळांत जमीन दर्यापोंदा आशिल्ल्याची सुलूस आनी हालींच्या काळांचो रोंटो म्हणल्यार वाळटी. ही वाळटी कुकडां खातालीं. बदकां मोटो बोवाळ करून जिवाण्यांच्या आंगार वतालीं आनी फाटले पोरसांतले सरपांक पयस दवरतालीं. जेन्ना आमकां भुरग्यांक खोकली भरताली तेन्ना शामाय सेगीत तीन दीस मासाद दिताली. वणटीक आशिल्ले आरमारींतल्यान निळ्या-धव्या रंगाचें गुळम भायर काडटाली. तातूंत दोन तांतयांची मुंडळी आनी तीन चमचे साकर घालून फेट्टाली. हें फेटप इतले नेटान जातालें, ताका लागून ह्या मिश्रणाचो रंग हळडुव्याच्यान धवो जातालो. ताचेर व्हिस्की वा ब्रँडी घालून उजो पेटयताले. हो जिनस इतले झेतान भेटयटाली की आपल्याक मोटें खाशेलेपण जाणवतालें.
आमच्यो पांच गायो आशिल्ल्यो. तातूंतली ‘मिमोसा’ नांवाची गाय म्हजे आवडीची. ती जल्मल्ली तेन्ना हांव कांय म्हयन्याचे पिरायेचें आसलें. आमी वांगडा खेळत वाडिल्लीं. तपकिरो रंग, माथ्यार मोटोसो चंद्र, आनी म्होंवाळ हरणाचे दोळ्यांची आसली. आमी वांगडाच व्हड जाल्लीं! एके राती माय दिवो घेवन निकू वांगडा (जो गंगारामाच्या सुवातेर आयिल्लो) भायर सरली आनी शेजारच्या गांवांन भटकत पाविल्ली मिमोसाक घरा हाडली. बैल तिच्या फाटीक लागिल्ले. ती बेगीन मेळची म्हणून दोळ्यांत दुकां घेवन हांव देवालागीं मागतालें. मोटवी, सोबीत शी मिमोसा आकारान वाडपाक लागली. ती खुबूच जड जातकच मायन तिका घराच दवरली. तेन्ना हांव आठ -णव वर्सांचें आसतलें. एके सांजे पांय ताणून दुखीन वळवळपी मिमोसाचे दोळे परतल्ले म्हाका दिसले. देवाक होरायत हांव तिका धीर दितालें. माय घरा पावले बरोबर तिका गरम उदकान शेंकपाक लागली. कांय वरांनी एक पाडो तिगेर जल्माक आयलो. ताका आमी बुद्धू नांव दवरलें. गंगाराम गोरवांची दावीं काडून तांकां चरोवंक व्हरतना ह्याच नावांन हटकतालो:
“होय, होय!ए बुद्धू संभल जा !”
बुद्धू जल्मल्ले आनी ताच्या दुसरे दीसा आमी पोस केलो. मोव आनी सुवासीक, गाय व्हियेले उपरांत पयले दुदाचो केल्लो हो जिनस सगळ्यांत रूचीक गोड पदार्थ म्हणपाक हरकत ना. भरपूर कोलोेस्ट्रम, पोशक द्रव्य, आनी रोगप्रतिकारक घटक ह्या जिनसांत मेळटात. दूद, गोड, नाल्लाचो रोस, हळद, आनी वेलची एकठांय करून हें मिश्रण उकडपाक दवरप आनी दाट जातकच ताचे कुडके करून खावप! असो हो रूचीक जिनस सदांच मेळनासलो.
कांय वर्सांनी ऑक्टोबराचे रखरखांत हांव गांवभर शेतां-भाटां माड्डीतना गंगारामाचें अमंगळ वाक्य म्हज्या मनांत घोळटालें. बुद्धू शेणिल्लो. गांवचे शिमेर, शेताच्या निमण्या कुणगेंत ताचें प्रेत मेळ्ळें. पिकील्ले शेतांत घूसलो म्हूण ताका बडोवन मारिल्लो.
पावसाळ्यांत एक नवेंच पांचवेंचार जग निर्माण जातालें. पोरसांत आनी वट्टांनी भेंडें, कोकणदुदी, कुवाळे, घोसाळीं, फागलां, दुदी, वायंगीं, वाल, आनी तवशीं असल्यो फळ-भाज्यो किल्लताल्यो. ह्यो रोयिल्ल्यो भाज्यो सोडल्यार पोरसांत, नडणेमदीं, आनी रानांचे शिमेर अश्योच भाज्यो किल्लताल्यो. जेवण अशेतरेन मांडटाले की सगळ्यांक सदांच पूरोशें आसतालें. म्हजे बापायचे पिळगेचें जेवण साकर वा गोडाची काकय घालून, नाल्लाचो रोस घालून वा ना घालून केल्ली आंबील आसताली. गोंयचे जेवण म्हूण आतां दाखयल्ली जेवणाची पातळावणी आदल्या काळांत फकत एक सपन आसलें. दिसपट्टी जीण सादी आनी काटकसरीची आसताली. रुचीक जेवणान भरिल्लें मेज फकत फेस्ताक, बाप्तिज्म वा काजार अश्या खाशेले सुवाळ्यांकूच पळोवपाक मेळटालें.
Art – Savia Viegas
गांवचे गरीब-दुबळ्यांक जेवण वांटपाची एक मांडावळ आसताली. बुधवार हो मागतोळ्याचो दीस आसतालो. त्या दिसा तांदुळ, मिरसांगो, नाल्ल वा पयशे मागूंक भिकारी येताले. खंयच्याय उत्सवाक भिकाऱ्यांक जेवण दिवपाची पद्दत आसताली. खुबशे भिकारी मुंडण केल्ले आसताले.
घसघश्यांनी पावस पडटालो तेन्ना जमनीतल्यो बियो, कंदमुळा, आनी बिजाणू न्हिदेंतल्यान उठिल्लेवरी रसरशीत वनस्पतीचे रुपान किल्लताली. रानवटी झाड-पालो, भाज्यो, आनी अळमी सोदपाक वचप ही एक शिटूक कला. त्या कलेक येस मेळटालें तेन्ना ताटांत एक रूचीक, समयीक पक्वान आसतालें.
अस्तंती भारतांत पावसाळ्याचो वरदान चवथीक बांदिल्ले माटोळेंत पळोवंक मेळटा. खुबश्या सारस्वत घरांनी पावसाळ्यांतले भाज्जेचे जिनस खाशेल्या सुवाळ्यांक मांडटात. हालींच चेतन आचार्य हांचे घर प्रवेशाक रानांत जावपी वेगवेगळे भाज्यांचे खास जिनस जेवणांत मांडिल्ले. ह्या जेवणाचो व्हिडीयो सामको लोकप्रीय जाल्लो. तेरो, पिवुची भाजी, गोटी शेरो, आनी लूत, हे भाज्यांचे कांय प्रकार आसले. किल्ल, तायकिळो, म्हस्कांची पानांची आनी सांगांची भाजी हांचेय पदार्थ आसले. क्रिस्तांव आनी हिंदु घराब्यांत आनीक एक आवडटो फळ-भाज्जेचो प्रकार म्हणल्यार आमाडे.
हिंद म्हासागराचो १०५ किलोमिटरचो अखंड सागरतट, नागमोडी न्हंयो, कुत्रीम जलाशय, आनी गिरेस्त भुजलस्तर वर्सूयभर नूस्त्याचे रूपान प्रथीनाची पूरवण करताले. दर्या, न्हंयो, खारे आनी गोडे उदकाच्यो तळयो विंगड जिवसृशटीची पोसवण करता आनी भारताचे मध्य-अस्तंती तटाचो एक अभिन्न भाग जावन आसा. गरीब जांव गिरेस्त, नुस्त्या विणें गोंयकाराची जीण कश्टी जाताली. पाय, म्हजो बापूय, हें गरजेचें प्रथीन पावसाळ्यांत मेळना जावन, पेजे वांगडा खाऱ्या नुस्त्याची किस्मूर करून जेवतालो.
नुस्तेमारी करपाचीं खूब साधनां तशेंच पद्दती आशिल्ल्यान वर्सभर नुस्तें मेळटालें. हे वेव्हारान खारवी समाजाचो प्रमुख वांटो आसलो. ल्हान व्हडीं घेवन खारवी लोक दर्यांत रांपण घालताले. पर्सी वरी दिसपी जाळ घालून चोंब्यानी नुस्तें धरपी आनी नुस्तेमारी यंत्रणां वापरपी व्हडीं येवचे पयलीं समाजाची नुस्त्याची गरज हेच लोक भागयताले. खारवी व्हडीं घेवन दर्यांत वताले आनी नुस्तें घेवन परतताले. हें नुस्तें नुस्तेंकार/नुस्तेंकान्नी, गांवचो बाजार, वा नगर बाजार अश्या जायत्या साधनां मार्फत घराघरांनी पावतालें. एकुणशे अंयशांत पर्सी जाळ आनी यंत्रीक व्हडीं येवन तांच्या पोटार पांय दवरचे पयलीं खारवी समाज परंपरीक रितीन मोट्या प्रमाणात हो वेपार सांबाळटाले.
Art – Savia Viegas
गोंयच्या जेवणांत म्हत्वाचें साहित्य म्हणल्यार खोबरें वा नाल्लाची सोय. घरा भोंवतणी, शेताबांदार, वा कुळागरांनी जतनायेन लायिल्ले माड जेवणाखातीर, गोडश्यांत वा तेल काडपाक लागपी नाल्लांची पुरवण करताले. माड लावप आनी ते जतनायेन वाडोवप हो जिणेंत सक्तेचो पाठ कसो शिकचो पडटालो. माड रोयतना दोन झाडांमदीं फावसो अंतर दवरचो पडटा. माड रोवपाक काडिल्लें फोंडकुलांत पयलीं धुंवरी घालची पडटा. उपरांत तांकां पोशण तशेंच घटाय मेळचे खातीर मीठ, गोबोर, आनी सावळ घालची पडटा. अशेतरेन माड बळिश्ट आनी स्वस्थ जाता आनी बरी पिकावळ दिता. टोंक्यासारकी किड लागची न्हय म्हुण राखण करची पडटाली.
सदांच घरांत तांदुळ आनी नाल्ल आसप गरजेचें आसतालें. जेवणाखातीरूच न्हय तर दिसवड्याचो पगार आनी सामानाची फेरमोबदलो दिवपाक उपेगाक पडटाले. दर चार म्हयन्याचे पाड्याक नाल्लांचो वेपारी नाल्ल बरे मोलान विकत घेतालो. खुबशे कारागीर, मेस्त, लाकूड कोरपी, गवंडी, आनी दिसवड्याची कामेरी-मानाय आपलो अर्दो पगार नाल्ल आनी तांदळाच्या हिशोबान घेताले. अशेतरेन गोंयच्या गांवांनी अर्द-मोकाशीदारीन रावपी घरावे घटक रोख पयशे नासतना समादानान जगपाक शकताले. चड प्रमाणांत रोख पयशे दवरप हें शेतकरी घराब्या खातीर असामान्य आसलें. मायन म्हाका बोर्डींग घरांत दाखल केलें तेन्ना थंयची फी दर म्हयन्याक कांय किलो तांदळाच्या हिशोबान घेवची म्हूण थंयच्या आयरिश माद्रींक फुसलावपाचो यत्न करताली.
माडाचे सुरापासून आनी काजूचे रोसापासून फेणी करतात. माडाची फेणी वर्सूयभर करतात जाल्यार काजूचें हुर्राक आनी फेणी मात गिमाळ्याची देण. माडाचो सूर दिसांत दोनदां एकठांय करून तो सप्तकभर आंबेवपाक दवरप, आनी उपरांत तिनदां भाटयेंत शिजोवन ताचो अर्क काडप. एक मोटी मातयेची मडकी चुलीर आडवी दवरताले. वाफेल्लें द्रव्य नळयेंतल्यान एका मडकेंतल्यान दुसरे मडकेंत वताली. सगळ्यांत निमणो अर्क जमतालो ती फेणी. काजूचे मुट्टे पांयांनी मळून ताचो रोस काडटाले, आनी हो रोस शिजोवन ताचे हुर्राक आनी फेणी करताले.
आमच्या भांगरा काळार आमचे लागीं-लागीं ५०० माड आशिल्ले. हे जांबावले जातीचे माड उत्तम पीक दिताले, पूण ते उंचायेन लांब आशिल्ल्यान पाडेल्यांक जतनायेन चडचें पडटालें. नाल्ल पाडपाक पुराय दीस लागतालो. हें काम माय पळयताली. दर एका पेणीचे नाल्ल मेजून कमी आसल्यार मुंडकारांक जबाबदार धरताली. पाडेल्यांचो पंगड अर्दो पगार नाल्लांनी घेताली. नाल्ल पुंजावन घरा हाडपी कामेरी बी अशेंच करतालीं. पाडेल्यांचो मुखेली हरिश्चंद्र नांवाचो एक हिंदू आसलो. बेतावरी बारीक आनी शिडशिडीत, हेर पाडेली भियेवन फाटीं सरताले तेन्ना तो तें काम करतालो. गावण भाटांत आमचे तीन माड खुबूच उंच वाडिल्ले. तांचेर चडपाक पाडेली सामके भियेताले, पूण हरिश्चंद्र मात दर फावट ते आपुणूच पाडटालो. उपरांत हिंद म्हासागराची ल्हारा आपणाक दिश्टी पडलीं म्हूण झेत मारतालो. हें भाट दर्यादेगे पासून एक किलोमिटर भर तरी पयस आसलें.
पावसाळ्यांत नाल्ल पाडप आनी सूर काडप हीं धोक्याचीं कामां आसतालीं. पाडेली तशेंच रेंदेर म्हातारे जाल्ले. पन्नाशी हुपतकच सोरो पिवन आनी नेरवांचे दुयेंसापासत ते दुबळे जाताले. हरिश्चंद्र माडा वयल्यान पडून वगडलो. आमचे माळिणीचो घरकार, रोजा, तसोच गेलो. खूब उंचायेवयल्यान पडप म्हणल्यार चडशे पाडेल्यांचेें गावंक नाशिल्लें मर्णगीत थरतालें. बरगड्यो, फाटीकणो, जबडे मोडप — असल्यो साबार दुखापती. पूण एकदां जाल्लो पाडेली सदां पाडेलीच उरता. हालींच एक अयश्यांतलो पाडेली “असोच, पयलीं भशेन!” म्हणीत माडार चडलो.
